นอกจากนี้แล้ว แอ๊ด ยังบอกอีกว่า คนรับจ้างฉายหนังกลางแปลงรายเล็กรายน้อยนั้น จะปรับเปลี่ยนเพื่อให้ทันกับยุคสมัยก็ลำบาก เพราะว่าจะต้องใช้เงินทุนสูง เพราะการซื้อเครื่องฉายยุคใหม่อย่างเครื่องฉายโปรเจคเตอร์นั้น ราคาเครื่องละเป็นล้าน หรือไม่บางเครื่องก็หลายล้าน จึงทำให้เจ้าของหนังกลางแปลงเล็กๆ ไม่สามารถจะซื้อหามาได้

2.หนังกลางแปลงแลกข้าว

ในท่ามกลางความเปลี่ยนแปลงเข้าสู่ยุคหนังแผ่น และเครื่องฉายระบบดิจิทัล จึงทำให้เครื่องฉายหนังระบบเก่า ฉายได้กับหนังที่ใช้ฟิล์ม 35 มม. ซึ่งได้กลายเป็นหนังเก่า และไม่มีบริษัทหนังใดผลิตหนังที่ใช้ฟิล์มออกมาแล้วนั้น คนที่เคยมีอาชีพรับจ้างฉายหนังจึงจำยอม และต่างก็ดิ้นรนกันไป

"คุณเคยได้ยินมั้ยที่ว่า 'หนังกลางแปลงแลกข้าว'...มันน่าเศร้าใจนะ คือ คนที่เคยมีอาชีพนี้ก็ไม่รู้จะไปทำอะไร เพราะมีเครื่องฉายหนังเก่า และหนังที่ฉายก็ต้องเป็นหนังเก่า จะปรับเปลี่ยนเป็นหนังล้อมผ้า หรือหนังเร่ก็ไม่มีคนดู เจ้าภาพที่จัดงานต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นงานบวช งานศพ ก็ไม่มีใครมาจ้างอีก เพราะหนังมันเก่า สุดท้ายก็ต้องดิ้นรนโดยฉายหนังแลกข้าวก็เอา เพื่อความอยู่รอดนั่นแหล"

นี่เป็นอีกตัวอย่างหนึ่งที่สะท้อนให้เห็นสภาพคนที่มีอาชีพรับจ้างฉายหนังรายเล็กๆ ที่ถูกกระแสเทคโนโลยีเกี่ยวกับเครื่องฉายหนังยุคดิจิทัลโหมซัดจนซวดเซ

แต่ปัญหาใหญ่ที่มากกว่านั้น ซึ่งจะทำให้อาชีพฉายหนังกลางแปลงเหลือไม่มากนัก นอกเหนือจากเครื่องฉายหนังระบบใหม่ๆ จะมีราคาแพงแแล้ว ก็ยังมีอีกหนึ่งปัญหาที่คนอาชีพนี้ต้องเจอ

"ปัญหาใหญ่อีกปัญหาหนึ่งก็คือเรื่องลิขสิทธิ์ เพราะปัจจุบันนี้มีกฎหมายเกี่ยวกับลิขสิทธิ์ด้วย...นี่ก็เป็นอีกหนึ่งปัญหาที่คนมีอาชีพรับจ้างฉายหนังกลางแปลงต้องเจอ และจะเป็นปัญหาใหญ่มาก"

ทุกวันนี้คนทำธุรกิจฉายหนังกลางแปลงทั้งระดับกลางและระดับเล็กๆ ต้องแสวงหาหนทางและต้องปรับเปลี่ยนวิธีการทำมาหากิน ไม่ว่าจะเป็นการรับจ้างฉายหนังย้อนยุค หรือเดินสายพ่วงไปกับวงดนตรีลูกทุ่ง ก็ล้วนแล้วแต่เป็นการแสวงหาความอยู่รอดทั้งสิ้น

3.คำบอกเล่าอดีตเด็กรับ-ส่งฟิล์มหนัง

"เท่าที่จำความได้ ตอนเด็ก สมาชิกในครอบครัว ก็คือ คุณพ่อและญาติๆ ก็เป็นลูกน้องในทีมงาน “สมานมิตรภาพยนตร์” กาญจนบุรี ซึ่งเริ่มดำเนินกิจการมาตั้งแต่ก่อนผมเกิดเสียอีก วันไหนที่มาตั้งจอฉายที่วัดไชยชุมพลชนะสงคราม, วัดเทวสังฆาราม และวัดถาวรวนาราม พ่อถึงจะพาผมไปดู พอโตขึ้นมาได้สักหน่อย วีดิโอ เทป VHS ก็เข้ามา แล้วก็ “ฟรีทีวี” ซึ่งมีรายการที่หลากหลายขึ้น รวมทั้งละครหลังข่าว ซึ่งช่วงแรกๆ หนังกลางแปลงก็เจอผลกระทบอย่างไม่มีทางเลี่ยง ซึ่งก็รวมถึง “สมานมิตรภาพยนตร์” ด้วย ภาพที่เห็นเป็นครั้งสุดท้าย ก่อนที่จะย้ายติดตามครอบครัวไปหลายที่ นั่นคือ บรรดาอุปกรณ์ซึ่งถูกปล่อยทิ้งจนหมดสภาพ"

นี่คือความทรงจำของ "อนุกูล วิมูลศักดิ์" ซึ่งคลุกคลีกับหนังกลางแปลงมาตั้งแต่เด็กๆ เขาเล่าว่า...

ระหว่างที่ย้ายติดตามครอบครัวอยู่นั้น ก็ได้มาอยู่ที่จังหวัดกำแพงเพชรช่วงหนึ่ง และนั้นคือจุดเริ่มต้นของการดูหนังกลางแปลงอย่างจริงจัง ช่วงนั้นวีดิโอ เทป ราคาถูกลงก็จริง แต่ไม่ได้หมายความว่าทุกครอบครัวสามารถจับจองเป็นเจ้าของได้ แม้แต่ครอบครัวผมก็ไม่มีโอกาสที่จะเป็นเจ้าของ ดังนั้น “หนังกลางแปลง” เป็นแหล่งบันเทิงที่เข้าถึงได้ เพราะตอนอยู่ที่กำแพงเพชรนั้น จะมีบริการหนังกลางแปลงจากจังหวัดนครสวรรค์ ซึ่งมีศูนย์รวมอยู่ที่สถานีขนส่งผู้โดยสารในตัวจังหวัด (และยังเป็นผู้ได้รับสิทธิจากค่ายหนัง เฉพาะในเขตภาคเหนือตอนล่างในเวลานั้น) เข้ามาฉายแทบทุกสัปดาห์ โชคดีที่ครอบครัวเคยไปขายของขบเคี้ยว และน้ำอัดลมในวัด เวลามีหนังกลางแปลงมาฉายตลอด ก็เลยเจอกับเจ้าของบริการหนังกลางแปลง หรือไม่ก็ลูกน้อง ซึ่งเป็นคนฉาย เป็นคนฉีกตั๋ว ผลพลอยได้ก็คือได้สิทธิพิเศษเข้าชมฟรี

นอกจากนี้ก็ยังมี “หนังขายยา” จากหลายบริษัททั้งที่ขายยา และไม่ขายยา เช่น เครื่องดื่มบำรุงกำลัง น้ำอัดลม ฯลฯ แวะมาสลับสับเปลี่ยนบ้าง ทำให้ตอนนั้นได้ดูหนังตามกระแสที่หลากหลาย แม้จะช้ากว่าก็ตาม บางครั้งก็ฉายโต้รุ่ง ผลก็คือต้องอดนอนในวันรุ่งขึ้น ยังดีที่วันที่พวกเขามาฉายนั้นเป็นวันศุกร์ หรือวันเสาร์ซึ่งไม่ต้องไปโรงเรียน ต่างจาก “หนังขายยา” ซึ่งมาในวันธรรมดา ซึ่งก็ดีอย่างหนึ่งที่เลิกเร็ว เพราะฉายแค่เรื่องเดียว เนื่องจากมีพักขายยาช่วงกลางเรื่อง นานๆ จะเห็นฉายสองเรื่องโดยมีการพักขายยาตอนเปลี่ยนเรื่อง หรือไม่ก็แยกในส่วนของการขายยาออกไปต่างหาก หนังก็ฉายไป ที่ขายยาก็ขายไป

4.โฮม เอ็นเตอร์เทนเมนท์-ดีวีดี

อนุกูล มองถึงสาเหตุที่ทำให้เกิดการเปลี่ยนและส่งผลกระทบต่อหนังกลางแปลงว่า...หลังจากที่ครอบครัวย้ายมาอยู่นครสวรรค์ในปลายปี พ.ศ. 2532 การดูหนังกลางแปลงก็ยังไม่ทิ้ง

จนกระทั่งปี พ.ศ. 2540 ซึ่งเป็นภาวะฟองสบู่แตก เวลานั้นก็มีเทคโนโลยีของ โฮม เอ็นเตอร์เทนเมนท์ ก็บังเกิดขึ้น ทั้ง “ดีวีดี” ที่เข้ามาแทนที่ “เลเซอร์ดิสก์” ซึ่งครั้งหนึ่งมันถูกจำกัดเฉพาะคนที่มีฐานะ และการถือกำเนิดของ “ดีวีดี” นี้เอง ที่ส่งผลให้โฮม เอ็นเตอร์เทนเมนท์ ที่เคยพัฒนาขึ้นมาก่อนหน้า ซึ่งแต่ก่อนมีราคาสูงพอสมควร ทั้งเครื่องเล่นและตัวแผ่น ราวๆ ปี พ.ศ. 2537 นั่นคือ “วีซีดี” จนกระทั่งหลังปี พ.ศ. 2540 วีซีดีก็เริ่มได้รับความนิยม เนื่องจากเครื่องเล่นและตัวแผ่นมีราคาถูกลง และสามารถหาซื้อได้ไม่ยาก ทุกครอบครัวต่างก็มีกันทั้งนั้น

การเข้ามาของวีซีดี (รวมทั้งดีวีดีที่ราคาถูกลงในภายหลัง) ก็ส่งผลกระทบต่อ “หนังกลางแปลง” อีกครั้ง และดูเหมือนว่าจะยิ่งกว่าครั้งที่วีดิโอ เทป VHS เข้ามาตีตลาดเสียอีก ซ้ำยังเป็นผลพลอยได้ให้กับกลุ่มบุคคลที่มีความเกี่ยวข้องกับการละเมิดลิขสิทธิ์หนังอีกด้วย ดังนั้นในช่วงเวลาดังกล่าวจึงพบเห็น “หนังชนโรง” วางจำหน่ายอยู่ทั่วไป ประกอบกับหลังปี พ.ศ. 2545 เมื่อการจัดจำหน่ายหนังเกิดการเปลี่ยนแปลง จากแต่เดิมที่บริการหนังกลางแปลงเคยเป็นผู้ได้รับสิทธิกลายเป็นรูปแบบผูกขาดเบ็ดเสร็จ ภายใต้เงื่อนไขของผู้จัดจำหน่าย

"โดยส่วนตัวนะ สถานการณ์และสภาพสังคมมันเปลี่ยนไป ผมเชื่อว่า ฝ่ายการตลาดของค่ายหนัง หรือผู้จัดจำหน่ายหนัง เขาต้องทราบอยู่แล้ว หนังกลางแปลงคือปลายน้ำ ซึ่งมีผู้บริโภครายย่อยชุดสุดท้ายที่ได้สัมผัส และไม่ต้องเสียเงินเลย ต้องไม่ลืมว่าผู้บริโภคหลัก จะอยู่ที่โรงภาพยนตร์ ก็เลยมุ่งเน้นไปที่ต้นน้ำมากกว่า ส่วนหนังจะทำเงิน หรือขาดทุนนั้นก็เป็นอีกเรื่องหนึ่ง ส่วนกลางน้ำก็คือ โฮม เอ็นเตอร์เทนเมนท์ ทั้งวีซีดี ดีวีดี หรือ บลูเรย์ ซึ่งทำรายได้เสริม หลังจากหนังออกจากโรงมาบ้าง ทีนี้พอมีการละเมิดลิขสิทธิ์ มันส่งกระทบทั้งหมดเลย ทั้ง ต้นน้ำ กลางน้ำ และ ปลายน้ำ

5.หนังกลางแปลงคือปลายน้ำ

เนื่องจาก “หนังกลางแปลง” มีราคาขั้นต่ำในการรับงานที่กำหนดไว้ ซึ่งคนภายนอกไม่ค่อยรู้ ดังนั้นเวลาเจ้าภาพจะจ้างไปฉายจึงต้องกำหนดราคาโดยกะประมาณเอง หรือจากการบอกต่อของผู้ที่เคยไปติดต่อ นอกจากนี้ยังมีตัวแปรอีกอย่างก็คือ ลักษณะชุดฉาย หรือตัวหนังที่จะฉาย หากเป็นชุดใหญ่ หรือต้องการหนังใหม่ฉายชนโรง ราคาก็สูงขึ้น เป็นต้น

ในกรณีนี้ อนุกูล ยกตัวอย่างว่า "สิ่งที่เห็นได้ชัด ก็คือ แถวบ้านผมนี่แหละ ตอนย้ายมาอยู่ใหม่ๆ ช่วงปี พ.ศ. 2533 ถึง พ.ศ. 2535 ยังได้ดูหนังปิดวิกเก็บเงิน เดือน 2 ครั้งคือช่วงต้นเดือน กลางเดือน ครั้งละ 3-4 เรื่อง ต่อมาก็นานๆ ครั้ง และหายไปช่วงก่อนเกิดวิกฤตการณ์ฟองสบู่แตก มาเห็นปิดวิกอีกทีก็ตอน “นางนาก” กับ “สุริโยไท” และตอนปี พ.ศ. 2547 ก็มีหนังกลางแปลงซึ่งไปเช่าหนังมาจากบริษัทแห่งหนึ่งเพื่อมาปิดวิก ทั้งๆ ที่บริษัทดังกล่าวมีนโยบาย “ห้ามปิดวิก” และ “ห้ามวิ่งหนัง”

นี่ยังไม่นับรวมงานวันเกิดของเจ้าอาวาส ต้นเดือนมกราคม 2 คืน, งานวัดซึ่งเป็นงานประจำปี ในเดือนกุมภาพันธ์ 5 คืน, งานศาลเจ้า เดือนมีนาคม 5 คืน และงานลอยกระทง 2 คืน ช่วงหลังมานี้เมื่อกว่าจะได้ดูหนังต้องรอไปอีกปี ยกตัวอย่างเช่น งานวัดเมื่อเดือนกุมภาพันธ์ ปีก่อน หนังกลางแปลงฉาย “ปัญญา เรณู” ภาคแรก ทั้งๆ ที่เวลานั้นในโรงกำลังฉายภาคสองอยู่

เพราะฉะนั้น...ช่วงที่ผ่านมา ก็สังเกตได้จากงานประจำปี ที่เป็นงานวัด หรืองานศาลเจ้าบางแห่งในต่างจังหวัด ซึ่งเมื่อก่อนเคยมี “หนังกลางแปลง” แต่เดี๋ยวนี้ “ไม่มี” หนังกลางแปลงในงานแล้ว เนื่องจากผู้จัดงานได้ตัดไปโดยปริยาย และเปลี่ยนไปเป็นการแสดงดนตรีลูกทุ่งแทน ซึ่งได้รับความนิยมมากกว่า"

6.ลมหายใจอีกเฮือกของหนังกลางแปลง

หากมองถึงความเปลี่ยนแปลงต่างๆ ที่เกิดขึ้นกับหนังกลางแปลงในขณะนี้แล้ว เกี่ยวกับเรื่องนี้ อนุกูล วิมูลศักดิ์ ที่คลุกคลีและเฝ้ามองดูวงการหนังกลางแปลงมาโดยตลอด แยกแยะให้เห็นว่า

อีกสิ่งหนึ่งที่หนังกลางแปลงกำลังเผชิญอยู่ นั่นคือ การเข้ามาของ “ดิจิทัล” เนื่องจากโรงภาพยนตร์หลายแห่งทั้งในกรุงเทพฯ และ ต่างจังหวัด ทยอยเปลี่ยนเครื่องฉายจากระบบฟิล์มเป็นดิจิทัล และหนังหลายเรื่อง ก็ถูกส่งเป็นไฟล์บรรจุในฮาร์ดดิสก์ที่มีระบบป้องกันอย่างแน่นหนา รวมทั้งกำหนดเวลาการใช้งานด้วย ดังนั้น ความจำเป็นในการพิมพ์ฟิล์มก็เหลือน้อยลง เนื่องจากมีค่าใช้จ่ายที่สูงขึ้นนั่นเอง

"โดยส่วนตัว ก็มองว่าในเวลานี้ก็เริ่มมีการปรับตัวบ้างแล้ว เช่น ให้เช่าเครื่องเสียงกลางแจ้ง เพราะยังไงก็สามารถต่อยอดออกมาได้ ส่วนหนังกลางแปลงก็เป็นงานเสริมไป จากการติดตามก็พบว่าช่วงนี้ยังมีผลกระทบเกิดขึ้นบ้างไม่มากนัก ประกอบกับยังมีความไม่ชัดเจนในหลายๆ เรื่อง อย่างไรก็ตาม สิ่งที่จะได้เห็นต่อจากนี้ ซึ่งเป็นผลพลอยได้ไปแบบเต็มๆ นั่นคือ ผู้ประกอบการงานพรีเซนเทชั่นที่เป็นงานใหญ่ ที่ใช้โปรเจคเตอร์แบบในโรงภาพยนตร์อยู่ก่อนแล้ว (แต่จะฉายเฉพาะที่มีงานสำคัญเท่านั้น) กับผู้ที่ให้บริการเช่าโปรเจคเตอร์ สำหรับฉายภาพจากกล้องวีดิโอที่เป็นบรรยากาศของงาน ซึ่งก็เริ่มมีบางรายที่หันมาฉายหนังแล้ว แม้จะเป็นการละเมิดลิขสิทธิ์ก็ตาม"

แม้ว่า ณ เวลานี้ หนังกลางแปลง ยังอยู่คู่กับสังคมไทย แต่ หนังกลางแปลง ก็ต้องแปรผันไปตามยุคสมัย โดยไม่สามารถจะต้านทานได้

แน่นอนที่สุด...ความสุขสำราญเบิกบานใจ จากจอ หนังกลางแปลง ก็ย่อมจะแปรเปลี่ยนเช่นกัน และมันคงเหลือไว้ซึ่งความทรงจำที่ดีงาม สำหรับคนที่เคยชื่นชอบเท่านั้น

หมายเหตุ : ภาพได้รับความร่วมมือจาก www.peoplecine.com

Tags : หนังกลางแปลง • วิก • สายหนัง • ภาพยนตร์ไทย